Cote :
Lyon, Bibliothèque Municipale, Ms.
452
Auteur(s) :
Saint Hilaire de Poitiers (0315 ? 0367 ?) / Hilarius Pictaviensis
Texte(s) :
Traités sur les Psaumes / Tractatus
super Psalmos
Notice brève :
Manuscrit en onciale contenant une
partie des Tractatus super Psalmos de saint Hilaire. Écrit au Ve siècle et provenant dItalie ou peut-être de Lyon. 15 folios complémentaires se
trouvent à Paris, BnF, n. acq. lat. 1593.
Autres appellations :
Ancienne cote : Delandine 381.
Dans les éditions : L.
Période :
Ve siècle
Origine :
Italie, ou un ancien centre romain
tel que Lyon même.
Provenance :
Bibliothèque du chapitre des
chanoines de la cathédrale Saint-Jean-Baptiste, comtes de Lyon.
Format :
295 × 250 mm. <220 × 195- 200
mm.>
Mise en page :
2 colonnes de 25 à 26 lignes. Titres
courants sur la double page ouverte. Citations scripturaires en retrait.
Volume :
315 feuillets
Composition :
acéphale : [
] consummatio In
Ps. LI, 4, l.15.
Importante lacune entre les folios 92 et 93 (In Ps. LXV, 11, l.23
desertum [
] sp(irit)u In Ps. LXVI, 1, l.7)
Importante lacune entre les folios 100 et 101 (In Ps. LXVII, 9, l.14
Israel [
] secundum In Ps. LXVIII, 16, l.4)
Importante lacune entre les folios 117 et 118 : 15 feuillets qui sont
désormais le Ms. Paris, ΒnF n. acq. lat. 1593.
Importante lacune entre les folios
204 et 205 (In Ps. CXVIII, 19, 3, l.4 sperare [
] scit In Ps. CXVIII,
21, 2, l.15)
Mains :
Texte en onciale.
Titres courants en semi-onciale.
Dans certaines parties, ponctuation dune main plus récente.
Cursive ancienne (f.117v).
Annotations en minuscule du VIIe s. (f. 34) (cf. Lyon, B.M. 403,
folio 94v).
f.276, minuscule puis monogramme VIIe-VIIIe siècle :
SENDELENUS (et non Sendelinus cf. Doignon In Ps. p.XXXIII).
Notes tironiennes (f. 15v).
Autres (folios 32, 44v.).
Autres caractéristiques
remarquables :
Dessin dun grand félin (f. 30v)
Essais de plume (f. 98, f. 98v, f. 276). En haut du f. 275v : report de
lencre portée en haut du folio 276, qui nétait pas sèche lorsque
« Sendelenus » a refermé le volume. On lit « elenus » à
lenvers.
Titre courant f.22v : « PSALMUS CXVIII » alors que les rectos
précédents et suivants sont du psaume LIII et que le texte de la page est à sa
place entre eux.
Sommaire :
f.1 : consummatio et
legis finis (= In Ps. LI, 4, l.15)
f.12 : Explicit psalm[us] LI . Incip(it) L[II] // LII In finem pro meleth
intellectum dauid // Dixit stultus in corde suo non est d(eu)s . corrupti sunt
et abominabiles facti sunt in iniquitatib(us) suis et reliqua
f.22 : Explic(it) psalmu[s] LII . Incip(it) LIII // LIII In finem hymnis
intelle[c]tus dauid cum uenerunt ziphei et dixerunt saul no(n)ne ecce dauid
absconsus est apud nos //
D(eu)s in nomine tuo saluum me fac et in uirtute tua iudica me . et reliqua
psalmi sequentia
f.29v : Explic(it) psalm(us) LIII Incipit LIIII // LIIII In finem in garminib(us)
intellectus dauid // Inaurire d(eu)s . oratione(m) meam et ne
despexerisdeprecationem meam et reliqua psalm(i) sequent(ia)
f.37v : Explic(it) psalmus LIIII . Inc(ipit) LV // LV In finem pro populo
qui a s(an)c(t)is . longe fact(us est) dauid in tituli inscriptione cum
tenuerunt eum allophili in geth //
f.38 : Miserere mei d(omi)ne . quonia(m) conculcauit me homo tota die
pugnans tribulauit me . et reliqua . psalmi sequentia
f.41v : Explicit psalmus LV . Incipit LVI // LVI In finem ne disperdas
dauid titulum inscriptio cum fuigit [sic] a facie saul in spelunca // Miserere
mei d(eu)s . miserere mei quoniam in te confidet anima mea et reliqua
f.46 : Explic(it) psalm(us) LVI Incipit LVII // LVII In finem ne disperdas
d[a]uid in tituli inscripti[one] // Si uere utiq(ue) iustitias lo[qui]mini
iusta iudicate fi[lii] hominum et reliqua
f.49v : Finit psalmus LVII Incipit LVIII // In finem nem [sic] ne
disperdas dauid in tituli inscriptione quando misit saul et custodiuit domum
eius ut eu(m) interficeret // Eripe me de inimicis meis d(eu)s et ab
insurgentibus in me libera me . et reliqua
f.55v : Explicit psalmus LVIII Incip(it) LVIIII In finem in his quae
inmutabuntur in tituli dauid in doctrina cum succendit mesopotamiam et syriam
sobal et conuertit ioab et percussit uallem salinarum .xii. milia // D(eu)s
repulisti nos et destruxisti nos iratus es nobis et misertus es nobis et
reliqua
f.61v : Explic(it) psalm(us) LVIIII Incip(it) LX // LX In finem hymnis
dauid // Exaudi d(omi)ne . depraecationem meam intende orationi meae . et
reliqua
f.64 : Explic(it) psalm(us) LX . Incip(it) LXI LXI In finem psalmus dauid // Nonne d(e)o . subdita erit
anima mea ab ipso enim salutare meum . et rel(i)q(ua)
f.69 : Explicit psalmus LXI Incip(it) LXXII [sic] // LXII Psalmus dauid cum
isset in deserto idumeae // D(eu)s meus ad te deluculo uigilo sitiuit in te
anima mea et reliqua
f.73v : Explic(it) psalm(us) LXII . Incipit LXIII // LXIII In finem psalmus
dauid // Exaudi d(eu)s . orationem mea(m) cum precor ad te . a timore inimici
eripe animam meam . et reliqua
f.79 : Explic(it) psalm(us) LXIII . Incip(it) LXIIII // LXIIII In finem psalmus
dauid // Te decet d(omi)ne . hymnum d(eu)s . in sion . et tibi reddetur uotum
in hierusale(m) et reliqua psalmi
f.88v : Explic(it) psalmus LXIIII . Inc(ipit)
LXV // LXV In finem canticu(m) psalmi // Iubilate d(e)o omnis terra psalmum
dicite nomini eius et reliqua
f.96v : Finit psalm(us) LXVI . Incipit LXVII // LXVII In finem psalmus
cantici illi dauid // exsurgat d(eu)s . et dispergantur inimici eius et reliqua
f.109 : Finit psalm(us) LXVIII Incipit LXVIIII // LXVIIII In finem in
commemorationem quod saluum me fecit d(omi)n(u)s psalmus // D(omi)ne . d(eu)s .
in adiutorium meu(m) intende et reliqua
f.111v : Explic(it) psalm(us) LXVIIII . Incipit de titulo psalmi LXLI .
hoc est de die sabbati // LXLI psalmus cantici in die sabbati // Post legis
tempora et cognitionem ueritatis
f.117v : Explicit psalm(us) LXLI . Incipit A CXVIII . per XXII litteras
hebreas octonis uers[
]
f.118 : giml // retribuae seruo tuo uiuam et custodiam sermones tuos et
reliqua
f.125 : Finit litterae III tractatus Incip(it) litter(ae) IIII delth //
Adhesit pauimento anima mea uiuifica me secu(n)dum uerbum tuum et reliqua
litterae octo uersuum
f.130 : Explic(it) litt(era) IIII Incipit litt(era) V he // Legem pone
mihi d(omi)ne . uiae iustificationum tuaru(m) et exquiram eam semper et reliqua
litterae octo uersuum
f.136v : Explic(it) littera V . Incip(it) VI uali // Veniat super me
misericordia tua d(omi)ne . salutare tuum et eloquium tuum et reliqua octo
uersuum
f.141 : Finit litter(a) VI . Incip(it) litter(a) VII zai // Memento uerbi
tui seruo tuo in quo mihi spem dedisti . et reliqua litter(ae)
f.144 : Explicit litter(a) VII Incipit VIII // heth Portio mea d(omi)n(u)s
. dixi custodire legem tuam et reliqua litterae octo uersuum
f.150v : Finit lit(tera) VIII Inc(ipit) lit(tera) VIIII teth bonitatem
fecisti cum seruo tuo d(omi)ne . d(omi)ne . secu(n)dum uerbum tuum . et
reliq(ua)
f.153v : Explic(it) littera VIIII Incip(it) X ioth // Manus tuae fecerunt
me et parauerunt me et reliqua litterae .viii. uersuum
f.160 : Explicit littera X . Incipit XI
kaf.// Defecit in salutare tuu(m)
anima mea et in uerbu(m) tuum spero et reliqua
f.164 : Explicit littera XI . Incipit XII lab // In aeternum d(omi)ne .
permanet uerbum tuuù in caelo et reliqua
f.170 : Finit littera XII . Incip(it) XIII mem // Ut dilexi legem tuam
d(omi)ne tota die meditatio est mihi et reliqua litterae
f.175 : Explic(it) littera XIII Incip XIIII num // Lucerna pedibus meis
uerbum tuum d(omi)ne . et lumen semitis meis et reliqua
f.183 : Explic(it) littera XIIII Incip XV samch // Iniquos odio habui et
legem tuam dilexi et reliqua
f.187v : Explic(it) litter(a) XV Incip(it) XVI ain //
f.188 : Feci iudicium et iustitia(m) non tradas me perseque(n)tibus me .
et reliqua
f.194 : Explic(it) littera XVI Incip(it) XVII phe // Mirabilia testimonia
tua d(omi)ne . et reliqua
f.199v : Explic(it) littera XVII Incipit XVIII sadec // Iustus es d(omi)ne
. et rectum iudicium tuum et reliqua
f.203v : Explic(it) littera XVIII Incip(it) XVIIII coe // Clamaui toto
corde meo exaudi me d(omi)ne . iustificationes tuas requiro et reliqua
f.206v : Explicit littera XXI Incip(it) XXII thau // Adpropriet oratio mea
in conspectu tuo d(omi)ne . et reliqua litterae seq(uentia)
f.209 : Explicit psalmus CXVIII Inc(ipit) CXVIIII // CXVIIII Canticum
graduu(m) // Psalmorum tituli
f.217v : Explic(it) psalm(us) CXVIIII Incipit CXX // CXX Canticum
graduu(m) // Leuaui oculos meos in montes . et reliqua
f.223v : Finit psalm(us) CXX . Incipit CXXI // CXXI Canticum gradum dauid
// Laetatus sum in his quae dicta sunt mihi in domu(m) d(omi)ni . ibimus . et
reliqua
f.229v : Explic(it) psalmus CXXI Incipit CXXII // CXXII Canticum graduum
// Ad te leuaui oculos meos qui habitas in caelo et reliqua
f.235 : Finit psalm(us) CXXII Incipit CXXIII // CXXII [sic] Canticum
graduu(m) // Nisi quod d(omi)n(u)s . erat in nobis dicat nun istrahel nisi quod
d(omi)n(u)s . erat in nobis et reliqua
f.239 : Finit psalm(us) CXXIII Incipit CXXIIII // CXXIIII Canticum
graduu(m) // Qui confidunt in d(omi)no . sicut mons sion non commouebitur in
aeternum qui habitat hierusalem et reliqua psalmi seque(n)t(ia)
f.244 : Finit psalm(us) CXXIIII Incipit CXXV // CXXV Canticum graduum //
In conuertendo d(omi)n(u)m . captiuitatem sion facti sumus sicut consulati . et
reliqua // Nisi essent in psalmis
f.249 : Finit psalm(us) CXXV In cipit CXXVI // CXXVI Canticum graduum
solomonis // Nisi d(omi)n(u)s . aedificauerit domum in uanum laborauerunt qui
aedificant eam . et reliqua // Ratio et temporum et profetiae intenta
f.257 : Finit psalm(us) CXXVI In cipit CXXVII // CXXVII Canticum gradum
[sic] Beati omnes qui timent d(omi)n(u)m . et reliqua psalmi sequentia
f.262v : Fin(it) psalm(us) CXXVII Incipit CXXVIII // CXXVIII Canticum
graduu(m) // Saepe expugnauerunt me a iuuentute mea . et reliqua
f.268v : Explic(it) psalmus CXXVIII Incipit CXXVIIII // CXXVIIII Canticum
graduu(m) dauid // De profundis clamaui ad te d(omi)ne . d(omi)ne . exaudi
uocem meam . et reliqua
f.273v : Finit psalm(us) CXXVIIII Incipit CXXX // CXXX Canticum graduu(m)
dauid // D(omi)ne non est exaltatum cor meum neq(ue) elati sunt oculi mei . et
reliqua
f.275v : Explic(it) psalm(us) CXXX Incipit CXXXI // Canticum graduu(m) //
Memento d(omi)ne . dauid et omnes modestias eius et reliqua // Omnes quidem
anteriores
f.288v : Explic(it) psalmus CXXXI . Incipit CXXXII // CXXXII Canticum
graduum dauid // Ecce quam bonum et qua(m) iucundum et reliqua // Per omnem
doctrinae ordinem
f.292v : Finit psalmus CXXXII . Incipit CXXXIII // [CXX]XIII Canticum
graduu(m) // Ecce nunc benedicite d(omi)n(u)m . omnes serui d(omi)ni . et
reliq(ua)
f.294v : Finit psalm(us) CXXXIII . Incipit CXXXIIII // CXXXIIII Alleluia
// Laudate nomen d(omi)ni . laudate serui d(omi)n(u)m . et reliqua
f.306v : Finit psalmus CXXXIIII . Incipit CXXXV // CXXXV Alleluia //
Confitemini d(omi)no . quonia(m) bonus quoniam in saeculum misericordia eius et
reliqua
f.313 : Finit psalmus CXXXV Incipit CXXXVI // CXXXVI Ipsi dauid psalmus //
Super flumina babyllonis illic sedimus et fleuimus et reliqua
Bibliographie
Le codex :
Fernand Cabrol et Henri Leclercq (publ.), Dictionnaire
darchéologie chrétienne et de liturgie, Tome X, 1e partie,
Paris : Letouzey, 1931. Cf. col. 380.
Augusto Campana, Il Codice
Ravennate di S. Ambrogio, dans Italia medioevale e umanistica, I,
1958. Cf. p. 22.
L. Delisle, Notices sur
plusieurs anciens manuscrits de la Bibliothèque de Lyon, Paris :
Imprimerie nationale, 1880 ; extrait des Notices et extraits des
manuscrits de la Bibliothèque nationale, XXIX, 2e partie. Cf.
pp. 364-366.
L. Delisle, Les manuscrits du
comte dAshburnham. Rapport adressé à Monsieur le Ministre de lInstruction
publique et des Beaux-Arts, Paris : Champion, 1883. Cf. p. 14.
P. Guinard & L. Holtz, Manuscrits médiévaux : de
lusage au trésor. Catalogue de lexposition (21 septembre 2002 4 janvier
2003), Lyon : Bibliothèque municipale, 2003. Cf. notice 1 p. 49 par L.
Holtz ; notice détaillée p. 73 par le même.
Elias Avery Lowe, Codices
lugdunenses antiquissimi : le scriptorium de Lyon, Lyon, Société des
Amis de la Bibliothèque, 1924.
Elias Avery Lowe, Codices latini
antiquiores : a palaeographical guide to latin manuscripts prior to the
ninth century. 6. France, Oxford, 1953. Cf. n°775.
E. A. Lowe, Palaeographical
papers 1907-1965 edited by Ludwig Bieler, Oxford : Clarendon press,
1972. Cf. p. 258.
S. Tafel, « The Lyons
scriptorium », dans Palaeographia latina edited by W.
M. Lindsay, Oxford University Press : Part IV, 1925, pp. 40-70. (St.
Andrews University Publications, XX). Cf. pp.60-63.
A. Zingerle, Der
Hilarius-Codex von Lyon, dans Sitzungsberichte der Akademie der
Wissenschaften zu Wien, phil.-hist. Kl. 128, 10, 1893, p. 1-12.
Catalogue général des manuscrits des bibliothèques de France, Départements 20 :
Lyon, Paris, 1900. Cf. pp. 117 sq.
Le texte :
Célestin Charlier, « La
Compilation augustinienne de Florus sur lApôtre : sources et
authenticité », dans Revue Bénédictine LVII, 1947, pp.
132-186.
Jean Doignon, « Les
Variations des citations de lÉpître aux Romains dans luvre dHilaire de
Poitiers », dans Revue Bénédictine, LXXXVIII, 1978. Cf. pp.
189-204.
Jean Doignon, « Un
Témoignage inédit des « Tractatus super Psalmos » dHilaire de
Poitiers contre lhymnodie païenne », dans Revue Bénédictine, 1989,
n°1-2, pp. 35-40.
Hilaire de Poitiers, Commentaire
sur le psaume 118, éd. M. Milhau, 2 tomes « Sources Chrétiennes »
n°344 & 347, Paris : Le Cerf, 1988. Cf. notice t.1, pp. 68-70 ; édition des folios
117v-208v
Hilarius Pictaviensis, Tractatus
super Psalmos : Instructio psalmorum ; In Psalmos I-XCI, (Corpus
Christianorum, Series Latina, LXI), Ed. J. Doignon. Turnhout : Brepols, 1997. Notice pp. XXXIII sq. ;
édition des folios 1-117v.
H. Vanderhoven, F. Masai et P.B. Corbett, Aux Sources du monachisme bénédictin, I. Regula
Magistri, édition diplomatique des manuscrits latins 12205 et 12634 de
Paris, Bruxelles ; 1953. Cf. p. 28.